Монголчууд одоо оюун/үзэл санааны хувьд олон төрлийн хуваагдалтай байна. Барууны үзэлтэй, зүүний үзэлтэй, Христ шүтдэг, Будда шүтдэг, Бөө шүтдэг, шүтлэггүй, социализм марксизм шүтдэг, ардчилал, коммунизм, хөрөнгө мөнгөтэй хүнийг үзэн яддаг, барууны боловсрол шүтдэг, үндэстний үзэлтэн, Оросыг шүтдэг, Хятадыг шүтдэг, Америкийг шүтдэг, боловсрол шүтдэг, Монгол ахуй шүтдэг гэх мэт байна. Монголын 3 сая хүн эдээр үзэл санаануудад хуваагдаж мөн хажуугаар нь 30 гаруй нам байгуулагдаад байна. Эдгээр бүгд өөр өөрийн гэсэн бие даасан онцлогтой үзэл санаанууд юм. Барууны гэхээр бүх зүйл чөлөөт өрсөлдөөнөөр явах ёстой, зүүний гэхээр алив зүйлийг хазаарлаж болно чөлөөт зах зээл байхгүй гэх мэт эсрэг үзэл санаатай юм. 1990 оноос өмнө коммунизмын үзэл санаагаар хүмүүс нэг нь нийтийн төлөө гэдэг үзэл оюун санааны тугийн доор амьдарч байсан бол 1990 он гараад хувийн гэх үзэл санаанд шилжиж амьдарсан.

Үндсэрхэг үзэл санаатай хүмүүс гадаадын алив зүйлийг жигшин зэвүүцдэг бол гадаадын алив зүйлийг шүтдэг үзэл санаатай хүмүүс үндэстний зүйлийг үгүйсгэж байх жишээтэй. Дууны уралдаанд шүүгчээр суусан шүүгч гадаадыг шүтэх үзэл санаатай бол үндэстний дуу дуулсан хүнийг тэнцүүлэхгүй байх гэх мэт.

Гэх энэ 6 мөрт юунаас болж үүсдэг вэ гэвэл үзэл/оюун санааны олон хэлбэрт оройгүй олон ургалч үзлээс болж үүсдэг. Тархай бутархай үзэл оюун санааг юугаар нэгтгэж болдог вэ? Тэмүчин Чингис хаан Хөнжилдөө орох завгүй Хөнөөлдөн байлдаж байсан олон туурга тусгаар овог аймгуудыг нэг оюун санааны нэгдэл доор нэгтгэж чадсан байна. Гэхдээ хатуу аргаар биш зөөлөн аргаар.

Дэлхий дээр зөөлөн аргаар нэгтгэсэн улс орнууд одоо хүртэл энх тайван оршин тогтносоор байна. Жишээ нь: Япон улс, Япон улсын эзэн хаан Японы бүх ард иргэдийн оюун санааны нэгдэл юм. Эзэн хаан гартаа заавал зөөлөн билэг талын үндэсний шашин ёсыг барьсан байдаг. Япон улсын төрийн шашин Буддизм биш Шинтоизм юм. Шинтоизмын зан үйлээр хааны төрийн хэрэг явагддаг. Буддизм нь Японд тодорхой хувь хэмжээнд байдаг боловч энгийн ардууд шүтэх бол байдаг энгийн шашин юм.

Улс үндэстний эзэн хаан тухайн үндэстнийхээ ард түмний сүнс, сүнслэг оюуныг хариуцдаг. Сүнс бол хүний оюун ухаан бөгөөд сүнсийг засахын тулд заавал билэг талын шашин барих ёстой байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас нэг харсан зүйл бол амлалт мөрийн хөтөлбөрт төмөр зам барина, үйлдвэр барина, зам тавина гэсэн байх юм. Энэ бол ерөнхий сайдын хийдэг ажил бөгөөд ерөнхий сайд нь хүний махан биеийн аж ахуйг хариуцна. Махан биеийг хоол ундтай байлгах, дулаан орон гэртэй байлгах, эрүүл саруул байлгах, өвчин зовлонгүй амьдруулах гэх мэтээр тэр махан биеийг хамгаалах үүрэгтэй. Одоогийн ерөнхийлөгч нар юу хийхээ мэдэхгүй байна бас аргагүй биз хаанаас хэнээс яаж сонгогдож байгаа билээ. Арга, билэг хоёр гэдэг чинь махан бие сүнсэн бие хоёрыг хэлээд байгаа юм.

Чингис хаан бөө тэнгэр шүтлэгтэй байсныг та бид мэднэ. Монголын эзэнт гүрний хаад ноёд, язгуур-тангуудын төрийн шашин бөө тэнгэр шүтлэг байсан. Чингис хаан олон шашныг хүлээн зөвшөөрдөг байсан гэдэг нь одоогийн Японтой адилхан энгийн ардууд өөрт тохирч болох шашныг шүтэх энгийн хэвийн харин төрийн шашинд хамаагүй бол болдог байсан байна.

Хүн нь махан бие ба сүнсэн хоёр биеэс тогтоно. Махан биеийг арга тал болгоод сүнсэн биеийг билэг тал гээд оюун ухаант хүн гэдэг. Сүнс гэж байдаггүй гэж одоо ч хүмүүс ярьдаг нярай амьгүй болохыг үзсэн эцэг эх, хүн үхэхийн харсан хүмүүс мэдэх ёстой амин сүнс биеэс салаад явчихсан бие хөшсөн цогцос болж үлддэг.

Нам төрийн дээр гарах гээд байна гэж ярьдаг болж. Нам гэж юу вэ? тодорхой үзэл санаагаар эвлэлдэн нэгдсэн бүлэг хүмүүс гэж үндсэн хууль дээр байдаг. Тэр бүлэг хүмүүс бусад өөр үзэл бодолтой бүлэг хүмүүсийн дээр төрийн эрх авч гарвал тухайн үзэл санааны дарангуйлал тогтдог. Жишээ нь: Хойд Солонгосын коммунист дэглэм байна. Коммунист үзэл санаатай хүмүүс төрийн эрхийг барьсан учир улс орныг бүхэлд коммунист үзэл санаагаар төрийг удирдаж байна. Барууны ардчилсан үзэл санаатай олон хүмүүс байгаа боловч нухчин дарагдаж байгаа байх.

Ардчилал гэдэг олон ургалч санааг дэмжиж ард түмэн дотор олон төрлийн үзэл санаатай бүлэг хүмүүс байх бөгөөд тэр олон үзэл санаануудын хэн олонхи байгаа тал удирдлагыг гартаа авах зөвшилцөл гэрээ юм. 1990 оноос өмнө Монгол улсад олон ургалч үзэл санааг дэмждэггүй байж МАХН гэж нэг намын бодлогоор явдаг байсан. Харин 1990 он гарснаар барууны үзэл санаа орж олон намууд үүсгэж ард түмэн дундаас олон үзэл санаанууд нуугдаж байгаад гарч ирсэн. Ард түмэн зүсэн зүйлийн олон үзэл санаа бодолтой амьдарч явдаг юм байна харин үүнийг нэгтгээд намууд үүсдэг байна.

Жишээ нь: Германы Гитлерийн нам 2-р дайны болохоос өмнө Хитлерийн нам ард түмний үзэн ядах үзэл дээр тулгуурлан хүчээ авсан нам юм. Хитлерийн нам олонхын дэмжлэгтэй байсан тул төрийн эрхийг авч дайн хийсэн. Эсрэг үзэл бодолтой намууд хүчинд автагдсан ч төрийн эргэлт хийж Хитлерийн алах хувилдаан зэргийг хийж байсан байдаг.

Жишээ нь: Японы хааны удам 2600 гаруй жил тасралтгүй төрийг тэргүүлсэн төр болон улс оронд тогтвортой байдлыг үүсгэдэг байна. Япончууд зөвхөн ерөнхий сайд Шинзо Абе гэх мэт ерөнхий сайдуудыг сонгох, намыг сонгож параламентийн засаглалыг үндсэн утгаар хэрэгжүүлдэг. Хэрэв праламентийн засгийг өөрөө бүрдүүлсэн ерөнхий сайд буруу ажилласан бол хариуцлагаа хүлээж, сайн ажилласан бол гавьяа мөн хүртдэг систем юм. Энэ төрийн систем шинэ үүссэн систем бус түүхэн олон тохиолдолд байсан.

Хаан бол оюун санааны билэгдэл тул улс орны оюун билэг талыг барьж засаж явдаг. Улс үндэстний оюун санааны билэг тал гэдэг утгаар нийгэмшиж амьдарч байгаа хүн төрөлхтөн хааныг тэнгэрээс илгээсэн элч гэж үздэг. Хаан хүний удам угсаа үндэсний оюун санааг удирдах чадвартай, тэнгэрийн өгөгдлийг хүлээж аваад ард түмнийхээ сүнслэг оюуныг удирдах чадвар өндөр байх ёстой байдаг байна. Нэг үгээр бол хүн сүргийг оюунлаг сүнслэг талаар жолоодон чиглүүлж сайн сайхан амьдруулах эрхтэй мөн үүрэг хүлээсэн гэр бүл гэсэн үг юм. Дээд хөх тэнгэрт байх бидний эцэг өвгөдийн сүнс тэнгэртээ мөн шатлал дараалалтай байна. Чингис хааны сүнс мөн өндөрт түвшинд байж энэ өндөр удамтай хүмүүсийн сүнс удам төрөлдөө эргэж төрснөөр тэр хүмүүсийг хаанаар залж жолоодох боломжтой болно. Удам муутай юм уу доод түвшний хүний сүнс хүний биеэр төрөөд хаан болбол удам угсаа муутай, тэнгэрийн өгөгдөл хүлээн авах чадвар муутай учир удирдах ухаан байхгүй ард түмэнд гологдох болно.

Харин ерөнхий сайдыг арга тал гэж үзэж ард түмнээс сонгох хандлага ёс өнгөрсөн зуунаас зонхилж байна. Түүнээс өмнөх үед ерөнхий сайдыг ард түмнээс сонгууль явуулж сонгодоггүй хаан томилдог эсвэл ноёд язгуур-тангуудын бүлэг фракц саналаар томилдог байсан.

Япон, Англи, Франц гэх мэт хаантай улсуудын ард иргэд хааны удмыг тэнгэрийн ивээлтэй хүмүүс гэж хүндэлж үздэг. Тэд мөн тэр хүндлэлийн хэмжээнд нэр хүндээ болон улс орны оюун санааг цэвэр нэгдмэл өндөр хариуцан авч явдаг байна.

Улсын эзэн байх хувь тавилан байхгүй хүн (дарангуйлагч) төрийн эрх авбал гартаа буу зэвсэг барьж ард түмнийг айлгаж, хууль цаазыг гартаа авч, цагдаа цэргийн хүчээр өөрийгөө тойруулж, ард түмэнд уур хилэнгээ харуулж, өөрийгөө мөн гэж батлах санаатай өөрийн хөшөө дурсгалыг босгодог.

Цасан цагаан ба 7 одтой гэдэг үлгэрээр кино хийгээд байдаг хүүхдийн үлгэр биш сургамжит домог тууж юм. Монголын түүхэнд хүртэл энэ кинотой адилхан түүхүүд байдаг. Цэцэглэн хөгжиж байсан улсын хааны хатан үхэж өөр хатан солигдох 10 гаруй жилийн дотор хар хүчин улс орны сайн сайхныг сорон мөлжиж, байгаль орчин, хүний амь амьдрал, нийгмийн уур амьсгал хэрхэн харлан доройтож байгаа талаар Монгол хэлээр доорхи киног олж үзээрэй. Харин хаан угсааны хүн эргэн хатан хаан болсноос улс орон хэрхэн эргэн сэргэж цэцэглэж байгаа тухай өгүүлсэн кино юм.

Чингис хаан гэхэд өөрийгөө мөн гэж батлах гэж зураг хөрөг, хөшөө чулуун баримал үлдээсэн зүйл алга байна. Английн хатан хаан өөрийн хөшөө дурсгалыг босгуулж, Японы эзэн хаан буу зэвсэг барьж агсаад байгааг бид харахгүй байгаа учир нь эдгээр хүмүүс хар хүчний дарангуйлагч биш оюун ухааны манлайлагчид юм.

Монгол оронд одоогоор үндэстний ямар нэгэн оюун санааны нэгтгэгч алга байна. Чингис хааны их Монгол гүрнээс хойш Монголчууд оюун санааны нэгтгэлээ болон нэгтгэгч хүчээ алдаж салж сарнисаар ирсэн бөгөөд өнөөдөр ардчилсан үзэл санааг буруутган сууж байна.

Америкад оюун санааны нэгтгэгч гэж байхгүй учир 56 мужаас бүрддэг. 56 муж хоорондын иргэний дайн тулаантай байж байгаад Нэгдсэн Америк мужуудын улсыг Абрахам Линкольн санаачилсан гэрээн дээр тунхаглан байгуулж нэгтгэсэн улсууд юм. Америкийн ардчилсан систем олон нийт ямар үзэл бодолтой байгаагаас хамаарч тэргүүн ерөнхийлөгчөө сонгодог системтэй. Тэргүүн хэн ч байж болон олны оюун санааг нэгтгэж чаддаггүй ч хүн байж болох тул 4 жил болоод энэ биш байна гэж сольж өөр сүргийн удирдагч хайж эхэлдэг. Олон үзэл санаа нэг үзэл санааг дангаар удаан ноёрхдог коммунизм шиг байдлыг зөвшөөрдөггүй гэж ойлгож бас болно. Хүний эрх чөлөө гэж ярьж орилоод байдаг хүмүүс ардчилсан үзэл санааныхаа хүрээнд ярьж байгаа хэрэг юм. Жинхэнэ хүний эрх гэдэг бол амьд явах, аюулгүй орчинд амьдрах, эрүүл мэнд байх, өвчин зовлонгүй байх, ядуу зүдүү үгүй байх гэх мэт бие болон сэтгэл санааны шаналалгүй энх тунх урт удаан амьдрахыг хүний эрх гэнэ. Эдгээр эрхүүдийг бид нар одоо эдэлж чадаж байгаа билүү?. 

Зүсэн зүйлийн олон төрлийн цагаачид, олон үндэстэн нэгдсэн зонхилох нэг том гол уугуул үндэстэн байхгүй, оюун санааны нэгтгэгч байхгүй хүмүүс дундаасаа хэрхэн яаж удирдагчаа сонгох вэ? гэдэг хүнд асуудлыг Америкчууд бүгд нэг нэг хүн өрсөлдүүлье шат шатан олонхын саналыг авч чадсан хүнээ үзэл санааныхаа удирдагчаар тодорхой хугацаанд байлгая гэдэг тунхаг дээр тогтсон.

Ард түмний эв нэгдэл гэдэг багийн спорт, бизнес худалдаа, хамтраад үйл ажиллагаа хийх дээр хүртэл ил гарч ирнэ. Монголчууд багаар тоглож чаддаггүй ганцаарчилсан тоглолт хийдэг хүртэл эв нэгдэл байхгүйгээс үүсэлтэй. Хэн нэгэн сайн сайхан санаа ололт олоод хэрэгжүүлэх гээд мөнгөтэй хүнээс мөнгө гуйхад санааг сонсож аваад хулгайлах, мөнгө төгрөг авсан бол өгөхгүй байх гэх мэт эв нэгдлийг бусниулагч хүчин зүйлс ард түмний эв нэгдэлд нөлөөлдөг. Монголчууд одоо бие биедээ мөнгө төгрөг зээлж туслахаас жийрхдэг болсон гэх мэт юм. Хүн хүндээ хэцүү цаг үед туслахаас илүү ашиг хонжоо хайж бараа бүтээгдэхүүний үнийг тэнгэр тултал өсгөдөг гэх мэт бүгд ард түмний эв нэгдэлтэй хамааралтай юм.

Монголын нэг өдөрт архидан согтуурсан, гэр бүлийн хүчирхийлэл гээд 200 гаруй дуудлага цагдаагийн байгууллагад улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн албан тоонуудын цаана сэтгэл санааны болон эдийн засгийн хохирол өдөр бүр байна. Ард түмэн эв нэгдэлгүй хэрүүл тэмцэлтэй байдал хүртэл төрийн тэргүүний ажилд хамаарах юм.

Үзэл санаа, оюун санаа хоёр тусдаа ойлголт юм. Нийгмийн бузар булайг хүчний арга талаар засаж дийлэхгүй харин билэг талаар засаж чаддаг. Ардчилсан аргаар бүгдийг чадах гэж арга, билэг хоёрыг хослуулж амьдрах ёстой Монголчууд чинь билэг талаа чухал биш гэж эзэнгүй хаяад ганцхан аргаар үзээд ардчиллаар бүгдийг шийдэж чадахгүй мухардалд ороод хувьсгал хийж өөрчлөх тухай ярьдаг болж. Толгойн оройгоосоо эхэлж хир буртгаа угаахгүй зөвхөн хүзүүнээсээ доош угаагаад өөрийн бие угааж цэвэрлэж байна гэдэгтэй адил юм.

15 настай архи ууж байгаа 2 хүүхдийг захиргаадалтын үед байсан бол хүүхдийн колонд явуулах эсвэл эцэг эхийн бангадаж хүчээр засан хүмүүжүүлэх ёстой байсан байх. Гэвч эрх чөлөөтэй ардчилсан нийгэмд ийм хүмүүс, хүүхдүүдийг яах вэ?.

Наад зах нь сайн малчин хүн зун намрын шинжээр өвлийн цаг агаарыг таньдаг, нар сарны өнгө зүсээр улирлыг шинждэг, хэзээ цас орж, салхи шуурга босгох мэддэг, уул овоондоо мал сүргээ даатгадаг гэх мэт адилхан оюун билэг ухааныг хүн сүргийг удирдахад төрийн тэргүүнээс шаардана.

Малаа чонод өгөөд байдаг залхуу малчин хүнийг ямар сүргийн эзэн гэх вэ, ард түмнээ үхэлд өгөөд байдаг төрийн тэргүүнийг ямар тэргүүн гэх вэ адилхан зүйл юм. Улсын тэргүүн гэдэг тухайн улсын хүний амь, газар нутаг бүгдийн хариуцан маллаж явах үүрэг хүлээж байгаа юм.

Монгол хүмүүс (хүн төрөлхтөн) бүгд төрж, үхэхдээ хөх тэнгэрт очиж, хөх тэнгэрээс ирж төрдөг хүний сүнс бол тухайн хүний оюун ухаан юм. Хүн эцэг эхээ сонгож төрдөггүй гэдэг шиг уншигч та хүн болж төрөхөө сонгоогүй шиг ямар учиртай яах гэж хүн болсноо хүртэл мэдэхгүй байгаа яах гэж хүн болгож төрүүлснийг хөх тэнгэрийн оюун санааны их нэгдлийн нууц байх. Ажлын томилолтоор сонгогдон гүйцэтгэх албан даалгавартай дэлхийд ирж төрөөд албан үүргээ сайн биелүүлээд хугацаа болохоор буцах ёстой юм. 3 сая Монгол хүний сүнс хөх тэнгэрийн доор эцэг өвгөдтэй гээ хамтарч хөх тэнгэрийн оюун санаанд нэгдэн захирагдан нэгэн гэр бүл болж байдаг. Чингис хааны хувьд Хөх тэнгэрийн доор тархай бутархай олон Монголчуудыг нэгтгэв гэдэг хөх тэнгэр гэдэг оюун санааны доор нэгтгэсэн гэж байгаа утгатай юм. Хөх тэнгэрийн оюун санааны доор олон Монгол овог аймгуудыг нэгдсэн нэг ойлголттой болгож тэрхүү олон оюун санааг нэг зүгт чиглүүлж өгсөн гэдэг утгатай.

Норвегийн хүүхдийн сан, Норвеги улс үр хүүхдээ байгалийн баялгаасаа сан бүрдүүлж үлдээж байна. Бид хүн үр хүүхдүүддээ хэзээ ч өр үлдээхийг хүсдэггүй гэжээ гэх мэтээр сошиал сүлжээнд Норвеги улсыг магтан жишээ авсан бичиж байна. Тэгсэн Норвеги нь технологийн 21-р зуунд хаан, хатан залсан улс орон байх юм.

Өнөөдрийн Монголчууд доороосоо сонгоод байгаа ерөнхийлөгч нар хийх ажлаа олж ядсан юу хийхээ мэдэхгүй арга талын ардчилсан арга замаар олны санаагаар ямар нэг аргаар ерөнхийлөгч эрхийг ардуудын сэтгэл санааг өөрийн үзэл санаанд урхидах замаар олж авахаар жүжиглэх чадвартаа улам гаршсан хүмүүс юм. Тийм болохоор тэднийг хаан биш ерөнхийлөгч гэж хэлээд байгаа юм. Олон талт ардчилсан үзэл санааны ерөнхийлөгч буюу ерөн-хий-лөгч ерөнхий хүн шүү гэж хэлээд байгаа утгатай.

Улс үндэстний хагарал иргэний дотоод дайн тулаан бол улс үндэстэн олон оюун санааны хагаралтай болсон нэгтгэх нэг оюун санааны нэгтгэлгүй үед гарч ирдэг. Олон үзэл санаатай намуудаас галзуу солиотой, худалч, хулгайч, гэмт хэрэгтэн хэн байсан мэдэгдэхгүй хүмүүс, бүлэглэл олныг удирдаж тэргүүлэхээр ороогүй тэмцэл хийж зүтгэдэг болсон байна.

Нэмэлт: 2022 онд болсон Орос, Украин улс хоорондын дайн болох үед зарим Монголчууд Орос, Украиныг хуваагдан дэмжиж байв. Оросын талыг дэмжиж байгааг Оросын тролл, Украиныг дэмжиж байгааг барууны тархи угаалгасан гэх мэтээр хуваагдан хэрэлдэж байсан. Хүмүүсийн үзэл бодол мөнхөд зүсэн зүйлийн янз бүрийн үзэл санаанд хуваагдалтай байдаг.

Өнөөдөр тэнгэр шүтлэг мөн Чингис хаан 13-р зууны гэх оюун санааны үзэл нь Монголчуудыг далдуур нэгтгэж байгаа бол үнэн юм. Төрийн ордны өмнө Чингис хааны хөшөө байна энэ биднийг нэгтгэж байгаа ганц түүхэн хүн шүү гэдгийг илэрхийлж байна.

Монгол үндэстний оюун санааны тэргүүлэгч нэг бөгөөд хөдөлшгүй тогтмол байх ёстой байтал өнөөдөр цэвэр ариун ямар мэдэгдэхгүй 3 хүн төр түмний билэг оюун санааны удирдлагын төлөө арга талын замаар зүтгэж байна. 6 жил болоод өөр хүн солигдох болно гэдэг Монголчуудын оюун санааны нэгдэл 4-6 жил бүр өөрчлөгдөж байх болоод байна.

Япон, Англи зэрэг оюун санааны нэгтгэгч хаантай улсад тэд солигддоггүй харин арга талын ерөнхий сайдууд солигдож байдаг байна. Оюун санааны тэргүүлэгчээ солихгүй байх нь улс төрийн болон ард түмний оюун санаа тогтвортой бат бөх нэгдмэл байх нөхцөл бүрдэнэ. Хүн гэдэг амьтан оюун ухамсартай харин тэр оюун ухамсраараа нэгдэж байдаг байна.

Ленин шашин бол хар тамхи мөн гэж тунхагласан гэдэг мунхруулагч муу шашин бол хар тамхи мөн харин сайн шашин хар тамхи биш гэгээрүүлэгч юм. Лениний зургийг шүтээд Ленин хүртэл өөрөө бурхан шашин болох дөхсөн он жилүүд өнгөрсөн зуунд үлдсэн.

Хойд Солонгос гэж улсад 1950 онд коммунист үзэл санааны доор төрийн эрх авсан КИМ угсааны хүмүүс улсдаа бурхан шашин мэт болсон. 

1990 оноос Монголчууд барууны буюу ардчилсан үзэл санааны доор хүн сүрэг болж амьдрах болоод 30 гаран жил болж байна. Олон ургалч үзэл, ороогүй их шунал, хэрүүл тэмцэл цуглаан тасрахгүй явсаар ирлээ.

Монголчууд оюун санааны нэгтгэгч эзэнтэй гүрэн явсан 13-р зуунаас хойш хүн сүргийн сүнслэг оюуныг удирдах эзнээ олоогүй улс юм. Шувтан өөр улсын харь улсын оюун санааг зээлж өрөөлийн хувцас нөмөрч өөр үндэстний оюун санааны доор амьдарч газрын зураг дээрээс хүртэл арчигдаж байсан улс.

Намын хагарлаас илүү ерөнхийлөгчид ялалт байгуулах нь чухал гэж ярьж байна толгой хагаравч малгай доороо гэдэг үг байдаг. Толгой хэд хагарч байвч малгай нэг байх ёстой. Манай улсад сүүлийн үед дотоод хагарлаа дэлхийн хэмжээнд цацах гэдэг санаа гарч ирсэн.

Одоогийн бидний ерөнхийлөгчийн бүтцийн суурь хааны бага зэрэг зүйлс байдаг. Жишээ нь: ерөнхийлөгч нь ард түмний эв нэгдлийн билэгдэл байна, намын харьяалалгүй байна, ерөнхий сайд болон сайдуудыг шалгаж батламжлана, өөрийн гэсэн бүтэцтэй байна гэх мэт хаант засгийн оюун билэг талийн зүйлс байдаг.

Олонхын үзэл санаа бодлыг асууж төрийн тэргүүнээ сонгодог өнөөгийн байдал улс орныг харанхуй халамжийн ангал луу чирч явсаар байна. 4-6 жилийн эргэлтэд тэдний санаа сэтгэлийг хууран татахын тулд худал амладаг, жүжиглэдэг, бэлэн халамж тэтгэмж амладаг, хөрш улсуудын арга мэхэнд унах, сонгууль гэж их хөрөнгө цацдаг, нам бүлэг фракц үүсгэдэг байдал эргээд улс орны мөнгө санхүү доройтож, ард иргэдийг мунхаг байлгах заль мэх уран нарийн болж зөвхөн үзэл санааны удирдагч хайх үргүй зардалд живүүлсээр байна.

Одоогийн ардчилсан системийн дагуу төрийн тэргүүнээ сонгох байдал цэцэрлэгийн хүүхдүүдийг 1, 2, 3 тооноос аль нэг дуртайгаа сонго гэсэн тулган хүлээлгэлт юм. Сонголтоос ямар нэгэн тоо бусдаас илүү сонгож таарна.

Сонгуулийн өмнө сонгогч нарын сэтгэлд хайр зарлах гэж улсын төсвөө барьж дуусаад гаднаас халамж зээл гуйж амласан тэр хайрын халамжийнхаа цоорхойг нөхөж байна. Энэ оройгүй тэмцэл уралдаан Монголыг их өрийн алс холын дарамтад шивүүлж байгаа юм. Нэг удаа боловч Монголын тэргүүн хийчихвэл, УИХ-ын гишүүн болчихвол, дарга даамал болчихвол гэдэг шунал Монголыг зорилгогүй тогтворгүй үргүй зардал, ороогүй тэмцэл, гэгээрэлгүй харанхуй мөхөл лүү чирсээр байна.

Монгол улсад сонгууль болохоор юу болдог билээ? бие биенийхээ бузар булайг дэлгэн цацаж муу муухай дотроос хамгийн гай багатайг сонгох сонгууль болж булан тохой бүхэн зарлалын самбар явах зайгүй болтол хөглөрдөг. Хэрэв би ялбал чамайг ажилд оруулна, мөнгө өгнө, албан тушаал дэвшүүлнэ гэх мэт амлалтууд хийгдэнэ. Хэрэв зүтгэж нэг юм ялсан бол нөгөө дэмжсэн хүмүүстээ мөнгөө өгч, албан тушаал амласан бол ах дүүгээ чадвартай, чадваргүй, мэргэжлийн бус байсан ч хамаагүй төрийн албанд чихэж эхэлнэ. Мэргэжлийн бус хүмүүс төрийн ажлыг сүйрүүлээд дараагийн сонгуулийг үздэг бол Монголын байдал юм. 

Монголчуудын хөгжүүлэх гээд чадахгүй байгаа оюун ухаант ухамсартай, соёлтой, боловсон, ажилсаг, шударга Монгол хүмүүсийг үндэсний оюун санааны манлайлагчаар хөгжүүлж өгнө (үүнийг Япон улсын жишээгээр дээр хэлсэн). Түүнээс биш улсаараа гадагшаа явж сураад хөгждөг зүйл биш. Япончууд гэхэд улсаараа гадагшаа яваад Монголд ирж сураад байсан юм алга байна. Боловсрол өндөртэй байхын хажуугаар хүмүүжил өндөртэй байх гэдэг зүйл яригдах ёстой юм. Гадагшаа явж сурч байна гэдэг оюун билэг гэгээрч байгаа зүйл биш арга талын арга барил чадвар гаднын арга барилаас хуулбарлаж сурч байгаа хэлбэр юм.

Сүүлийн үед нэг намын дарангуйлал боллоо, намуудын хэрэг алга, нам төр барьж байна гэх мэт намтай холбоотой яриа их гарах болсон нэг бүлэг фракц оройгүй эрх мэдэл авах буюу 1990 оноос өмнөх коммунист систем юм. Нам гэдэг бол үзэл санаагаар нэгдсэн бүлэг хүмүүсийн нэгдэл бөгөөд орой дээрээ эв эеийг тогтоогч нэг эзэнтэй байхгүй бол улс төрийн мөн улс орны хагаралд хүргэнэ. Үүнээс хамгаалж ерөнхийлөгчийг нам бус болгодог, зөвхөн нэг удаа ерөнхийлөгчөөр сонгодог гэх мэт хуулийн заалт үүссэн. Харин ерөнхийлөгчийг нам бүлэг фракцаас дэвшүүлдэг ерөнхийлөгчийн албан тушаалаа өгөөд эргээд бүлэг фракцдаа нэгддэг байдал улс төрийн талцал тэмцлийг арилгахгүй байгаа юм. Сүүлийн жилүүдийн сонгуулийн ирц арай гэж 50%-иа давдаг болсон нь сонгууль өгөөгүй үлдсэн хүмүүсийн санаа бодлыг бүрэн асуухгүйгээр тэднийг удирдаж байгаа хэлбэр юм.

Нам гэдэг тодорхой нэг үзэл санааны нэгдэл дээр нэгдсэн хүмүүс юм. Жишээ нь: ардчилсан үзэл дээр нэгдсэн нам бүлэг, социалист үзэл санаан дээр нэгдсэн нам гэх мэт. 1990 оноос өмнө Монголын төрийг социалист үзэл санаан дээр нэгдсэн нам барьдаг байсан. Юу гэвэл төрийн бодлого социалист чиг хандлагаар явна. Нэг нам төрийн дээр удаан гарах үед гаднын улс төрийн үзэл санаа орж ирэх мөн дагах боломжтой юм. Үүнээс хамгаалж үндэстний ген болон оюун санааны нэгтгэгч оюун билэг талыг тэргүүлэгч хаан гэж байх ёстой. Энэ оюун санаа бусад олон төрлийн намууд болон гаднын үзэл санааг дагахгүй зөвхөн үндэстний оюун санааг хадгалах баримтлан хамгаалагч байх ёстой байдаг.

Чоно, шоргоолж, зөгий гэх мэт бүл сүргийн амьтад төрөлдөө заяасан ухамсраа дагаж удирдагч байгалийн ёсоор сонгогдож явна. Хүн сүрэг бол оюунлаг сүнслэг ухаанаар удирдагдах тул дээд тэнгэрээс хүн сүргийн сүнсийг удирдаж чадах авьяас билэгт эзэн хүнийг төрүүлж өгнө. Түүнээс биш дэлхий гэдэг гариг дээр хүнийг төрүүлээд хаячихдаг амьдрах гэж тэвдэж яваа балар хүрэл зэвсгийн үе биш. Хүн сүргийг удирдахаар заяагдсан хүн махан биеийг амилуулж төрсөн сүнснүүдийг гэгээрэлтэй амьдруулаад буцааж явуулах үүрэг хүлээдэг. Хүн төрөлхтөн төрөхдөө амь сүнсээ хаанаас авч, үхэж буцахдаа сүнс хаашаа явдаг тэр газартай үндэстэн бүхэн оюун санааны холбоотой байдгийг хаан гэх элч хүн болон оюун санааны гүүрээр дамжуулан зохицуулж удирдах ёстой байна. Хүн энэ дэлхийд төрөөд буцаж байгааг төрийн байгууллагын ажилтан удирдах газраас томилолт аваад явж байгаатай зүйрлэж болно.

Эзэн хаан гэдэг бол оюунлаг билэг талыг гартаа барьж ард түмэн, хүн сүрэгт эзэн болж сүнсийг гэгээрүүлэн гэгээ цацруулан оюун ухаанаар жолоодоод эрүүл энх хариулж явж чадах тэнгэрийн зарлигийг ард түмэндээ дамжуулан амьдралыг гэрэл гэгээтэй байлгаж тэнгэрээс далдын өгөгдөл түрүүлж хүлээн авах увдис заяасан элч хүмүүсийг хэлнэ.

Төрийг дээрээс цэвэрлэе цэгцлэе гэвэл мөнгөний ихээр биш удмын сайнаар цэгцлэх ёстой юм. Удам муутай хүнийг төрд битгий ойртуул (битгий оруул), унагандаа цадаагүй адууг битгий уралдуул гэдэг үг хүртэл байна.